Auteur de nombreux ouvrages de poésie, collaborateur du journal Haratch, membre fondateur de Nouvelles d’Arménie, professeur d’arménien, militant Dachnag puis fervent partisan de Lévon Ter Pétrossian depuis l’émergence du "Comité Karabagh", Zoulal Kazandjian est décédé mardi 24 février des suites d’une longue maladie. La vie de cet intellectuel, qui était l’un des meilleurs pratiquant de l’arménien occidental, a été à l’image de celle de son peuple. Marqué par le déracinement, l’exil, la problématique du retour, la volonté de survivre, de transmettre, de créer.
Né au Moussa Dagh en 1936, lieu symbolique s’il en est de la résistance arménienne, Zoulal a été très vite transplantée dans la localité d’Andjar au Liban, comme la plupart des Arméniens de cette région (placée sous mandat français à la suite de la guerre de 14-18) au moment où elle a été rétrocédée à la Turquie ( 1939). Il avait été envoyé faire le séminaire de Venise en 1949 puis avait rejoint Alep où il exerçait la fonction de professeur d’arménien. Militant du parti Dachnag, il avait été impliqué dans les démêlés de son parti avec les autorités syriennes au début des années 60. L’interdiction de la FRA dans ce pays l’avait obligé à quitter les lieux. Il s’était alors réfugié en France où il a continué d’enseigner l’arménien au collège Mekhitariste de Sèvres. Il commence à cette période à collaborer régulièrement au journal Haratch dont il sera l’un des piliers. Le quotidien éditera d’ailleurs son premier recueil de poésie en 1964 intitulé "Kiangue, Kouyrs" ( ma soeur la vie), puis en 1973 Arevdzaghgi Me Nman" (Pareil à un tournesol). Parmi ses autres oeuvres publiées on peut citer " Charonagueli" en 1988, Nouradouz en 1992, et Hadendir Hye Hin Panasdeghdzoutian" Vol. 1, 1995. Sa collaboration à Haratch, lui vaudra d’être écarté de la FRA en 1978, à une période où la participation à ce journal était passible d’exclusion du parti. Des 1988 il se rapproche du comité Karabagh et de Lévon Ter Petrossian, qui était le fer de lance de l’opposition au régime soviétique en Arménie. Il devient l’antenne privilégiée du comité à Paris, héberge dans son modeste appartement de la rue Rochechouard, les uns après les autres, tous les leaders du mouvement arménien de l’époque. En 1993, il participe à la fondation de Nouvelles d’Arménie dans l’ours duquel il figure jusqu’à maintenant.
Enfin, au début des années 2000, il s’installe définitivement en Arménie, où il avait fait construire une maison. Au cours des dernières années, Zoulal Kazandjian dirigeait "Kragan Tsolker" une publication destinée aux étudiants de la congrégation mekhitariste de l’île Saint-Lazare à Venise. Homme de caractère, généreux, hospitalier, doué d’un esprit vif et volontiers caustique, poète dans son rapport à l’existence comme dans celui à la création littéraire, Zoulal Kazandjian était une des figures fortes de sa génération. Avec son départ, c’est un destin original, mais intimement lié à celui de son peuple qui s’éteint ; c’est une page de l’histoire de la diaspora qui se tourne. Nous présentons à ses deux fils, Vatche et Chahan, à leur mère, ainsi qu’à sa famille et à ses proches nos condoléances attristées.
mercredi 25 février 2009, par Ara/armenews
ԶՈՒԼԱԼ ԳԱԶԱՆՃԵԱՆ
(1936-2009)
գրեց ՝ Մարուշ Երամեան
Բանաստեղծ մը մեռաւ։
Արեւոտ օր մը, երիտասարդ մը կը բարձրանար հարաւային Ֆրանսայի լեռնային գիւղերէն մէկուն ցից ճամբաներէն, կ'երթար հանդիպելու իր շատ սիրած բանաստեղծին՝ Յարութ Կոստանդեանին, ձեւով մը քերթողական իր ուխտը ընելու կարծես։
Այդ օրէն Զուլալ Գազանճեանի քերթողական ճանապարհը ճիշդ նոյն ձեւով ընթացեր է՝ ցից ու դժուար, բայց միշտ դէպի վեր, դէպի կատարելութիւն ձգտող։ Իր քերթողագիրքերը վկայ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կու գար յաւելում մը բերելու նախորդին վրայ։
Ծնած է Մուսա Լեռ, ապրած է Հալէպ, ուսանած է Վենետիկ, հաստատուած է Փարիզ, եւ ամէն հաւատաւոր հայու պէս, վերջին տարիներուն կ'ապրէր քիչ մըն ալ Երեւան։
Զուլալ չէր անունը (Ռուբէն). բայց ինչ որ ծածկանուն պիտի ըլլար, այնքա՜ն ամբողջականօրէն կը թարգմանէր իր էութիւնն ու քերթողութիւնը միաժամանակ, որ մոռցուեցաւ անունը եւ մնաց Զուլալը՝ վճիտ ու մաքուր իր էութեամբ թէ բանաստեղծութեամբ։
Բանաստեղծներու երկու տեսակներ կան՝ անոնք, որոնց բանաստեղծութիւնը ոչ միայն կապ չունի իրենց մարդկային կերպարին հետ, այլ եւ ճիշդ հակառակ դիրքի վրայ կը կենայ այդ կերպարին, եւ երկրորդ խումբը բանաստեղծներու, որոնց բանաստեղծութիւնը հայելին է իրենց մարդկային կերպարին։ Այս վերջիններէն էր Զուլալ Գազանճեանը, որուն հոգին՝ տաք եւ անմիջական, կը թափի տողերուն մէջ ու կը յորդի էջին վրայ։
Բանաստեղծի մը կենսագրութիւնը, որ կը սեղմուի երկու թուականներու միջեւ, ոչինչ կþըսէ մեզի իր կեանքին մասին։ Զուլալին պարագային տարբեր էր. եւ որովհետեւ քերթողութիւնը իր կեանքն էր, մենք զինք կը գտնենք իր քերթուածներո՛ւն մէջ՝ իր սէրերն ու տառապանքները. եւ մեծ, չպարտկուող լոյս մը, որ այնքան պայծառ կ'ընծայէ իր տողերը։
Լոյսի անսպառ երգիչն է ինք. լոյսը թէ՛ որպէս բառ, թէ՛ որպէս խորհրդանիշ ու ներոյժ, միշտ ներկայ է իր տողերուն մէջ։
Վերջին ռոմանթիքն է ան սփիւռքահայ մեր բանաստեղծութեան. իրեն համար քերթուածը կը մնայ ապրումներու եւ մտորումներու արտայայտութիւնը, որ միշտ, յանապազօր հացի պէս կը փնտռէ գեղեցկագոյնը արտայայտամիջոցներուն։
Միաժամանակ սակայն արդիական է ինք, ժամանակի՛ն մարդն է. ու եթէ չþարտայայտուիր այս ժամանակին ձեւերով, կþարտայայտէ իր տխրութիւնը, ի տես այս ժամանակներուն։
Հաւանաբար Զուլալ Գազանճեան մէկն է այն քիչերէն, որոնք խորապէս գիտակ են արեւմտահայերէնին, եւ զայն դարձուցած են գեղեցկագոյն քոյր մը, իրենց կեանքին համար։ Ասոր վկայութիւնն է, քերթողագիրքերուն կողքին, իր կոթողային աշխատանքը, երկու հատորներով լոյս տեսած՝ միջնադարեան տաղերգութեան եւ արձակի հաւաքածոներ, իրենց արեւմտահայերէն փոխադրութիւններով։
Ինչպէս ըսի, Զուլալ Գազանճեանի իւրաքանչիւր քերթողագիրքը յաւելում մը կը բերէր նախորդին։ Քառասուն երկար տարիներու ընթացքին միա՛յն չորս քերթողագիրքեր հրատարակելը կը հաստատէ իր բծախնդիր մօտեցումը քերթողութեան, իսկ իր սակաւագրութիւնը կու գայ իր խորունկ սէրէն, որովհետեւ մեծ սէրերը շատախօս չեն ըլլար։
Առաջին քերթողագիրքը՝ «Կեանքը-Քոյրս» գրաւած էր օրուան կարեւոր դէմքերուն ուշադրութիւնը։ Յաջորդը՝ «Արեւծաղկի մը Նման», կը հաստատէր առաջինով տրուած խոստումը։ Երրորդ գիրքը՝ «Շարունակելի», կը բերէր սպասուած հասունացում մը, քերթողական վայելք պարգեւելով ընթերցողներուն։ Իսկ չորրորդը, եւ դժբախտաբար վերջինը՝ «Նորատուզ»ը...
«Նորատուզ»ը ա՛յլ որակի գործ է. եւ բնաւ պատահական կամ զարմանալի չէ, որ Գազանճեան, հակառակ ստեղծագործելուն, այլ գիրք մը չէր հրատարակած տակաւին։ «Նորատուզ»ը գագաթ մը նուաճած է։ Այլ գագաթ մը գրաւելը ժամանակի պիտի կարօտէր։ Բայց ժամանակը ազնիւ չգտնուեցաւ Զուլալ Գազանճեանի հանդէպ, որ անողոք հիւանդութեան մը ճիրաններուն մէջ ինկած էր արդէն։
«Նորատուզ» ...
Քսան քերթուածներ, քառահամար եւ քառատող, կը կիրարկեն մեր քերթողութեան չափի, յանգի եւ կշռոյթի օրէնքները, առանց խախտումի, առանց գնացքէն շեղելու. յանգերը այնքան ճիշդ են, որ, փարատոքսային ձեւով, յաճախ չենք իսկ անդրադառնար անոնց։
Այս խիստ դասական ձեւին մէջ, Զուլալ Գազանճեան կրցած է այնպիսի ժամանակակից, մեզ յուզող խորք դնել, որ ընթերցողը կրնայ միայն հիանալ։ Այսօրուան հայուն, մանաւա՛նդ սփիւռքահայուն բոլոր տագնապները այնտեղ են՝ սփիւռքի մարդուն կացութիւնը, հայրենիքը, արեւմտահայերէնին ճակատագիրը եւ մեր գրականութեան այսօրուան վիճակը։ Այս բոլորէն անդին ունի՞նք այլ տագնապներ՝ հայրենիք, լեզու, գրականութիւն։
Եւ ասիկա այնպիսի ապրող, այժմէական լեզուով, որ միայն ի՛ր նման բանաստեղծ մը պիտի կարենար ընել։
Զինք ճանչցողներուն համար, եւ անոնց թիւը յաւելում կրեր էր վերջերս, իր Հալէպ կեցութենէն ետք, բանաստեղծ Զուլալ Գազանճեանի կորուստը իրապէ՛ս ցաւալի է. խորապէս բանաստեղծ ըլլալու կողքին, խորապէս մարդ էր, իր համեստութեամբ փայլող։ Քանի քանի հարցազրոյցներ մերժած է. նկարուիլ չէր սիրեր, եւ խօսելէ աւելի մտիկ ընել կը սիրէր։ Ու կը լռէր երկար, իմաստուն լռութեամբ։
Իր շատ սիրած բանաստեղծին՝ Յարութ Կոստանդեանին նման գնաց առանց հրաժեշտի՝ «մնաս բարեաւ ոչ ոքի...»։
Իր քերթուածները մեզի բարեւ կ'ըսեն, իրենց լոյսով։
Այսօր բանաստեղծ մը կ'ապրի՛ մեր մէջ։
Այս յօդուածը լոյս տեսած է Ի ԴԷՊ -ի մէջ։
