Diana Der Hovanessian: TWO ARMENIANS WALKING ON SUNDAY

1.

Walking with an Armenian 

is different 

from walking with anyone 

else. 

In the first place 

he will try to catch 

up with another Armenian 

unless you happen to be one. 

In the second place 

he'll keep looking 

sideways for another Armenian 

unless you happen to be one. 

Laughing with an Armenian 

is different 

from laughing with anyone 

else. 

You know 

you're laughing because 

you've survived. 

2. He'll lead you off the path 

and like tasseled whips 

the grass will beat lightly 

against your legs 

as you plough through 

for motion 

not direction, 

for denseness that makes a path. 

3. "What does that butterfly 

mean? The one that flies 

over your head" 

"Is it a monarch 

or phantom blue?" 

"It's white. 

Small and white." 

"That's one of the ghosts 

of the 34 Armenian dialects 

inquiring into 

our quiet." 

4. And when two Armenians 

are quiet it's not 

because there's nothing to say. 

Diana Der Hovanessian, How to choose your past, Ararat Press, 1978

ԵՐԿՈԻ ՀԱՅԵՐ ԿԸ ԳԱԼԵՆ ԿԻՐԱԿԻ ՕՐՈՎ

1. 

Քալելը հայու մը հետ

տարբեր է

ոեւէ ուրիշի հետ

քալելէ։

Նախ՝ 

ան մէկ քայլով ոստում կ՛ընէ

ունիշ հայ մը բռնելու համար.

եթէ արդէն դուն անոնցմէ մէկը չես։

Ապա՝

կողմնակի կը նայի

ուրիշ Հայեր գտնելու համար.

եթէ արդէն դուն անոնցմէ մէկը չես։

Խնդալը հայու մը հետ

տարբեր է

ոեւէ ուրիշի մը հետ

խնդալէ։

Դուք գիտէք

պատճառը ձեր խնդուքին,

ձեր վերապրի՛լն է։

2.

Ան քեզ կը շեղէ ճամբէն,

եւ ծոպաւոր մտրակներու նման

խոտը պիտի ծեծէ

սրունքներդ, մինչ դուն

կը շարունակես հերկել

շարժման համար

եւ ո՛չ ուղղութեան 

հոծութեան համար,

որ ինքնին ուղի կը կազմէ։

3. 

«Ի՞նչ կը նշանակէ այդ 

թիթեռը, որ շարունակ 

կը թռչի գլխուդ վերեւ» 

«Արքա՞յ է արդեօք, 

թէ՝ ուրուակսն մը կապոյտ» 

«Սպիտակ։ Փոքր ու սպիտակ» 

«Հայերէնի 34 բարբառներուն 

ոգիներէն մէկն է ան՝

մեր լռութիւնը 

խուզարկող»

4.

Եւ երբ երկու Հայեր 

լուռ են. չի նշանակեր 

որ ըսելիք չունին:

ՏԱՅԱՆԱ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷԱԵԱՆ

անգլերէնէ թարգմանեց՝

Կարիկ Պասմահեան

Translation by Gagik Basmajian, 1977 for Haratch, Paris, France

Diana Der Hovanessian: Voices from Last Night's Dream

Voice: Careful, careful. Jealousy devours.
Me: But I'm never jealous. That's one fault I don't have.
Voice: Then who made all these claw marks?

The roads we walked
are overgrown with glass
and concrete. They fade
and brighten as though
in a dream.
Things we never talked
out become the main
discussions I recall.
Insects from the undergrass
overtake and eat the paths
both real and unexplained
as if there were no wall
of actuality between.
The truth unfolds now.
The way I dream it
is the way it was.


ՁԱՅՆԵՐ՝ԵՐԵԿ ԳԻՇԵՐՈՒԱՅ ԵՐԱԶԷՆ

Ձայն.- Զգոյ՛շ, զգոյ՛շ։ Նախանձը կը յօշոտէ՛։
Ես.- Բայց ես բնա՛ւ նախանձոտ չեմ։ Մէ՛կ ունակութիւն է որմէ զերծ եմ։
Ձայն.- Հապա ուրկէ՞ եկան մագիլներու այս հետքերը։


Ճամբաները որ չափեցինք
խճճուած են ապակիով
ու պէթոնով։ Անոնք
կը նոսրանան ու
կը խտանան--կարծես
անուրջներու մէջ ըլլային։
Կը յիշեմ այն չըսուած խօսքերը
որոնք մեր խօսակցութեան
գլխաւոր նիւթ դարձան։
Խոտերու խոր արմատներէն
միջատներ կը խոյանան ու
կը լափեն թէ՛ իսկական եւ
թէ բացատրութեան կարօտ
ճանապարհները--կարծես
ճշմարտութեան պատ
չըլլար անոնց միջեւ։
Այժմ իրողութեան կծիկը
կը քակուի--ճի՛շդ այնպէս է՝
ինչպէս կÿերազեմ։

---------- Դայանա Տէր Յովհաննէսեան

Թարգմանեց Թաթուլ Սոնենց

Diana Der Hovanessian: Teacher of Armenian

You stand at the green slate
to write
color-of-orange
color-of-violet
color-of-smoke
under a neon light,
for 20 year old students
who grumble and resent
the strange letters
invented by Mashtots
to divide Armenian from
his Greek brother.
You write
red,
blue
and the color-of-orange
thinking
this is the last time.
Another twenty years
and another man will stand
after a long day at the lab
also writing on the blackboard:
color-of-smoke,
thinking this is
for the last time.


ՀԱՅԵՐԷՆԻ ՈՒՍՈՒՑԻՉ

Կանգնած ես կանաչ քարետախտակին
գրելու
նարինջի-գոյն
մեխակի-գոյն
ծուխի-գոյն
նէօնէ ճրագի ներքեւ
քսանամեայ աշակերտներու համար
որոնք կը կրկրան ու կը դժգոհին
ի տես Մաշտոցի
տարօրինակ տառերուն,
հնարած՝ զատելու համար հայերէնը
իր յոյն եղբօրմէն։
Կը գրես
կարմիր
կապոյտ
եւ նարինջի գոյն
խորհելով
թէ այս վերջին անգամն է։
Քսան տարի եւս
եւ ուրիշ մէկը պիտի կանգնի
աշխատանոցի երկար օրէն ետք
ինք եւս գրելու քարետախտակին.
ծուխի գոյն,
խորհելով, թէ
այս վերջին անգամն է։


-------- Դայանա Տէր Յովհաննէսեան
Թարգմանեց Թաթուլ Սոնենց

SERKAN ENGIN: ALL NOTES OF THE WORLD SYMPHONY

I am a red Laz boat cruising

on the mountains of Kurdistan

where my Kurd and Turk brothers are burning  

by falling on the ground syllable by syllable

None of the requiems is able to express

the pain of the stone-throwing Kurdish children

raped in the hell prisons of Fascist-Kemalism

I picked up Armenian roses from my dreams

against racism in Turkey

Impish sparrows of my hope

are warbling Lazish

on the shoulder of the life

I am kissing in Greek

the wet sentences of the night

in the moonlight

I am hugging the spring in Zazaki

from the most petted place of its waist

We were burned a million times at Auschwitz

where conscience was dead

Our dreams were bayoneted

72,000 times in Dersim

with disgusting smile of savageness

We were toys for torture plays in Iraq

with American style “freedom” 

We were Alevi people shot street by street

from the heart of the civilization

in the cities of Maras and Corum

We were 353,000 Pontian Greeks massacred

by racist desires of bloody epaulets

Western “civilization” ignored

the slaughtered flowers

on our collars in Srebrenitsa

Our Armenian lullabies

were annihilated 1,500,000 times

in the bosom of Ararat

They broke the arms of our freedom

with stones in Palestine

They chopped our childish enthusiasm

with machetes in Rwanda

While profit pyramids of

pharaoh arms industry companies

are raising mephistophelian

on dollar basis

While the chairs and epaulets

of glutton selfishness

are growing fat

I refuse to add even one more letter

at the tail of warmongering sentences

Because I love all notes

of the world symphony

SERKAN ENGIN

July 2014

Աշխարհի սիմֆոնիայի բոլոր նոթերը

Ես ճամփորդող մի կարմիր լազ նավակ

Լեռների վրա Քուրդիստանի ,

Ուր այրվում են քուրդ և թուրք եղբայրներն իմ`

Ընկնելով  գետնին հատված առ հատված,

Եղերերգն անգամ  ի զորու չէ արտահայտել

Ցավը  քար նետող քուրդ երեխաների`         

Բռնաբարված դժոխք բանտերում ֆաշիստ-քեմալական:

Իմ անուրջներից վարդեր քաղեցի հայկական

Ընդդեմ Թուրքիայում տիրող ռասսիզմի.

Չարաճճի ճնճղուկներն իմ հույսի

Կյանքի ուսին

Դայլայլում են լազերեն,

Ես համբուրում եմ հունարեն

Գիշերվա  խոնավ նախադասությունները

Լուսնի լույսի տակ,

Ես գրկում եմ գարունը զազաերեն

Նրա իրանի ամենաքնքուշ մասից:

Մենք այրվել ենք միլլիոն անգամ են Օսվենցիմում

Որտեղ մեռել էր խղճը,

Մեր երազները գամվել են

72.000 անգամ Դերսիմում

Զզվելի ժպիտով վայրենության…

Մենք խորշտանգումների խաղալիքներ ենք եղել Իրաքում`

Ամերիկյան ոճի «ազատությամբ»,

Մենք ալևի ժողովուրդ ենք եղել` գնդակոծված փողոց առ փողոց

Քաղաքակրթության  սրտից

Քաղաքներում Մարաշ և Չորում,

Մենք  353.000  հույներ էինք Պոնտոսի` կոտորված

Արյունալի որսից ռասիստական ​​ցանկությունների:

Արևմտյան «քաղաքակրթությունն» անտեսեց

Մեռած  ծաղիկները

Մեր օձիքներին Սերեբրենիցայում,

Մեր հայ օրորոցայինները

Լռեցվեցին 1.500.000 անգամ

Արարատի լանջերին:

Նրանք կոտրեցին թևերը մեր ազատության

Պաղեստինում … քարով,

Նրանք թրածեցին մեր երեխայական ոգևորությունը

Ռուանդայում … յաթաղանով:

Մինչ  շահույթը բուրգերի

Փարավոնի զենքարտադրական ընկերությունների

Աճում  է  դոլարի հիմքի վրա

Մեֆիստոֆելեսյան ռիթմով,

Մինչ աթոռներն ու ուսադիրները

Որկրամոլ եսասիրության

Գիրանում են

Ես հրաժարվում եմ ավելացնել ևս մեկ տառ

Ռազմատենչ նախադասությունների վերջում,

Որովհետև ես սիրում եմ բոլոր նոթերն

Աշխարհի սիմֆոնիայի:

Սերքան Էնգին

Հուլիս 2014

/Թարգմանեց` Մարինե Ս. Մանուկյան/

Literary Quote for June 2014

THE FIRST SEA SHELL
put to the ear
made the earth turn
in sea waves
carrying me to distant
shores I never
returned from


David Kherdian, My Racine, Forkroads Press, New York



ԱՌԱՋԻՆ ԽԵՑԻՆ
ականջիս կպած
աշխարհը դարձուց
իր ծովերով ալեկոծ
ու տարաւ զիս հեռակայ
ափեր՝ ուր անդարձ
երբե՛ք ետ չեկայ

................Դաւիթ Խերտեան

Թարգմանեց՝ Թաթուլ Սոնենց

Leonardo Alishan: Anniversary Poem (For Neli)

Leonard Alishan (1951-2005)

Plucking petals is a sin.

Listen to my song, my love,

though I sing it silently;

though I sing it 

through the tired blackbirds

nesting in my eyes.

Like gold dust

settling at the bottom of the pan,

your love has settled

in my bones

and blood.

This love, buried under

sixteen generations of red ripe apples

and sixteen layers of golden leaves,

is a treasure,

the gold of a bygone era

that lives in its coins.

I love you

though the narrow pass of my throat

grows increasingly dangerous

for a caravan of words.

Words reach your ears

pillaged and plundered,

cut off from the rest,

making no sense.

Accept the nonsense

with extended arms,

palm tree,

well of clean water,

safe shade.

When I lived

on a small unchartered island

in an unsailed sea,

I saw you in the sun

stitching the leaves of the palm tree

to the white clouds

with golden needles,

keeping my island afloat.

And I love

your life imbued Armenian fingers

wheat scented

and sun burned

but finer than the long thin tail

of a small tropical fish.

Plucking petals is a sin.

Take the flower, my love,

and smell my love song

from a kiss.

This poem has appeared in RAFT

Տարեդարձի Քերթուած
                                  Նէլիին

Թերթերը պոկելը մեղք է։
Լսէ՛ իմ երգս, սէ՛րս,
թէեւ երգս լուռ է.
թէեւ կþերգեմ զայն
աչքերուս մէջ բոյն դրած
սեւ թռչուններուն ընդմէջէն։

Տապակին յատակը նստած
ոսկէփոշիի նման
սէրդ է նստած
ոսկորներուս եւ
արեանս մէջ։

Այս սէրը, թաղուած
հասուն կարմիր խնձորներու
տասնըվեց սերունդներու
եւ ոսկէ տերեւներու տանըվեց
խաւերու տակ
գանձ մըն է --
անցած օրերու ոսկին՝
որ կþապրի իր ստակներով։

Կը սիրեմ քեզ,
թէեւ նեղ անցքը իմ կոկորդիս
երթալով վտանգաւոր կը դառնայ

բառերու կարաւանի մը։
Բառեր կը հասնին ականջներուդ
կողոպտուած եւ աւարուած,
պոկուած մնացածէն
անիմաստ դարձած։
Ընդունէ՛ անմտութիւնը
բաց թեւերով --
արմաւենի,
ջինջ ջուրի հոր,
ապահով շուք։

Երբ կþապրէի
փոքր անծանօթ կղզզիի մը վրայ
անծանօթ ծովու մը մէջ,
տեսայ քեզ արեւին մէջ
կարելդ արմաւենիին տերեւները
սպիտակ ամպերուն
ոսկիէ ասեղով
կղսիս ալեծածան պահելով։
Եւ կը սիրեմ
քու կենարար, ցորեն բուրող
եւ արեւահար
հայու մատները,
աւելի նուրբ քան երկար, նիհար
պոչը փոքր արեւադարձային ձուկին։

Թերթերը պոկելը մեղք է։
Ա՛ռ ծաղիկը, սէ՛րս,
եւ հոտոտա՛ համբոյրէ մը եկած
սիրոյ երգս։


......................Լէոնարտօ Ալիշան
Թարգմանեց՝ Թաթուլ Սոնենց

Veronica Pamoukaghlian: Kessab

Don´t show me
the coffins of children
with that deafening 
orchestral scoring

My sadness
doesn´t need a soundtrack

What do you want from me
masters of montage
and emotional chord
strikes

Don´t let me hear
the Armenian tongue
of my school days
from the mouths of children
displaced
bombed
their lives
forever raped

the familiar words
Vah
Tbrodz
A sound,
deadly,
Are you afraid of the bullets? The filmmaker says
But you still go to school
Nods from the two girls

in my tongue
in my words
that I have
forgotten
though they live inside me

Syria
my grandmother´s cradle
before she sailed ´cross
the Atlantic

My flesh and blood
The people with the names
I do not know

The churches
that turned to rubble heaps
The prayer
we used to sing at school
it makes me cry
though I am not religious
and our god
is not mine

The prayer
Lord in Heaven
protect us
bring your kingdom to us

Our Kingdom lost
and April is coming

It will be
a hundred year soon

A hundred years
and nothing has changed

Someone´s grandmother
in Syria
has been born
and her mother
is smuggling her
right now
to save her life
and cross oceans perhaps

so that I
can have
my blissful life

in a quiet place
somewhere

Syria
Syria
Syria of my heart

hurt over the scar
the pillaging
childslaughtering

the ravage
over the Genocide

ՔԷՍԱՊ

Ինձ ցոյց մի՛ տար
դագաղները մանուկներուն
նուագախմբային այդ
խլացնող ձայնագրութեամբ

Տխրութիւնս
պէտք չունի ձայներիզի

Ի՞նչ կþուզէք ինձմէ
նօթագրութեան վարպետներ
եւ զգայնութեանց լարեր
հարուածողներ

Չե՛մ ուզեր լսել
հայերէն լեզուն՝
դպրոցական օրերուս
մանուկներու բերնէն
տեղահանուած
ռմբակոծուած
անոնց կեանքերը
բռնաբարուած

Ծանօթ բառերը
þվախþ
þվարժարանþ
þձայնþ մը մահացու
«Կը վախնա՞ս գնդակներէն,»
կþըսէ շարժանկարիչը
«սակայն կը շարունակես դպրոց երթալ»
կը հաստատեն երկու աղջիկները

Լեզուիս վրայ
բառերուս մէջ
զորս
մոռցած եմ
թէեւ կþապրին խորքիս մէջ

Սուրիա
մեծ մօրս օրօրոցը
նախ քան Ատլանտեանը
անցնիլը

Միսս եւ արիւնս
անձեր որոնց անունները
ես կþանգիտանամ

Եկեղեցիները
որոնք քարակոյտեր են
աղօթքը
զոր կþերգէինք դպրոցին մէջ
կը լացնէ զիս
թէեւ հաւատացեալ չե՛մ
եւ մեր աստուածը
ի՛մս չէ՛

Աղօ՛թքը
þՏէ՛ր յերկինս
պաշտպանեա՛ մեզþ
բեþր մեզի թագաւորութիւնդ

Մեր կորուսեա՛լ թագաւորութիւնը
եւ ապրիլը կը հասնի

Ու շուտո՛վ
պիտի ըլլայ հարիւ՛ր տարի

Հարիւր տարի՝
եւ ոչի՛նչ է փոխուած

Մէկու մը մեծ մայրը
Սուրիոյ մէջ
ծնած
եւ ի՛ր մայրը
հիմա
կը փախցնէ
կեանքը փրկելու համար
եւ թերեւս ովկեանոսն անցնէ

Որպէսզի ես
ունենամ
հանգիստ իմ կեանքը

Խաղաղ տեղ մը
ո՛րեւէ տեղ

Սուրիա՛
Սուրիա՛
Սուրիաս սրտակէ՛զ

Վիրաւոր՝ սպիներովը
թալանի
մանկասպանութեան

Փլուզումը՝
Ցեղասպանութեան վրայ


........................ Վէրոնիքա Փամուքաղլեան
Թարգմանեց՝ Թաթուլ Սոնենց


featured image: Kessab childhood by Lalai Manjikian

The Mary Elinore Smith Poetry Prize - 1993

TRANSLATING

I             

I was born bilingual but...

the Armenian language 

became the music of my childhood

the honeyed taste 

of everything that was home.

It is my lost treasure,

halved and bartered;

the dream that comes to haunt

the English-language dream.

It is the echo of the ages,

the shadow of old giants,

which we grasp at, a gift

we are letting drift away.

II            

Old Words

Sometimes it takes five words

of buoyant, tensile English

to explain one ancient leathery word.

Old words lie weighted, glittering

for centuries in the sun

like brittle stones.

And Armenian words have worn thin

like old coins, changed, exchanged,

gaining a soft patina unmatched

except by old monasteries in the rain.

Their meanings have grown ironic

with a subtle subliminal drone.

Take the word for justice

with its satiric overtones.

III           

Custom

Words are not lifeless. 

They live in houses; 

they grow and they are fed.

In Armenia Dada does not mean 

father but grandmother,

the second hovering figure

over baby's head.

IV          

Words Are Made of Breath,

larynx, lip, and tongue,

print and paper but the silent signs

of what there is to be sung.

The Arabs say every new language

gives the learner an added soul.

The Irish say Celtic silence

cannot be recast or retold.

Italians laugh saying music

is the challenge, moving music is the art.

The Armenians say their language

is translated only by the heart.

by Diana Der-Hovanessian.

Reprinted from The American Scholar, Summer 1993. 

Winner of The Mary Elinore Smith Poetry Prize.

ԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆ...

Ա.

Երկլեզու էի ծնած, սակայն...
Հայոց լեզուն
դարձաւ մանկութեանս մեղեդին
մեղրաթոյր համը
այն բոլորին՝ ներքեւն յարկին հայրական։
Իմ կորուսեալ գանձն է ան,
կիսուած եւ առուտրուած
երազ՝ որ կուգայ բանդագուշել
անգլերէն լեզուի երազանքը։
Դարերու արձագանգն է ան,
հսկաներու շուքը հնամեայ,
որուն կը կառչինք – ընծայ՝
որ անտեսեալ կþանհետանայ։

Բ.

Հնամեայ բառեր

Յաճախ, անգլերէն լեզուի
ծփացող, ձգտուն հինգ բառ է պէտք
բացատրելու մէ՛կ հին, կաշենման բառ։
Ծանր բառեր հնամեայ կը մնան պսպղուն,
դարեր անընդհատ արեւու տակ՝
նման փխրուն քարերու։

Եւ հայ բառերը, նման հին մաշած լումաներու,
մանրուած են ու փոխանակուած,

ստանալով մեղմանուշ ցոլք մը -- աննման՝
ի բաց առեալ անձրեւակոծ, հին վանքերէ։

Անոնց իմաստները, այժմ ապաժամ,
նուրբ են, կիսաթագուն ու միապաղաղ։
Առէ՛ք «արդարութիւն» բառն անկատար
իր հեգնաբոյր շեշտաւորմամբ։


Գ.

Սովորոյթ

Բառերը զուրկ չե՛ն կեանքէ։
Տուներու մէջ կþապրին .
հասակ կþառնեն ու կը սնուցուին։
Հայաստանի մէջ տատա չի նշանակեր
«հայր», այլ՝ մեծմայր –
երկրորդ տիպարը հոգատար՝
կանգուն մանկան գլխուն։

Դ.

Բառերը շունչէ են ծնած

Շնչափող, շրթունք ու լեզու,
տպագրութիւն ու թուղթ այլեւ ծածուկ նշաններ
թէ ինչն է որ երգ է դառնալու։

Ըստ Արաբներուն, ամէն մէկ նոր լեզու
յաւելեալ հոգի մը կուտայ ուսանողին։
Ըստ Իրլանտացիներուն, Կելտերէ՛ն լռութիւնը
կարելի չէ վերաձուլել կամ վերապատմել։

Իտալացիք կը ծիծաղին երբ կþըսուի թէ
ե՛րգն է մարտահրաւէրը, երբ արուեստն ի՛սկ է յուզիչ երգը։
Ըստ հայերուն, իրենց լեզուն
կը թարգմանուի հետեւելով միայն սրտի՛ զարկերուն։


...............................................Դիանա Տէր Յովհաննէսեան

Թարգմանեց՝ Թաթուլ Սոնենց