Diana Der-Hovanessian: Thanksgiving

Love is not all. It is not food nor drink.

Edna St. Vincent Millay

   

Nor is food love, but palate's sport alone.

Even with ceremony, without  toast or vow,

it is just means of keeping flesh on bone.

But table and altar are confused somehow.

We substitute our food again, again

for rites of love.  Look how this buffet sinks

with golden fowl and platters of grain

and candles for our eyes to drink.

Love is not food. But in the name of those

with parched throats, who could not eat

or pray, whose empty mouths have closed,

whose bellies swelled with pain not meat,

we call it sustenance when it is shared.

And sharing we call prayer.

                                         

From  Songs of Bread, Songs of Salt, Ashod Press

Diana Der Hovanessian: TWO ARMENIANS WALKING ON SUNDAY

1.

Walking with an Armenian 

is different 

from walking with anyone 

else. 

In the first place 

he will try to catch 

up with another Armenian 

unless you happen to be one. 

In the second place 

he'll keep looking 

sideways for another Armenian 

unless you happen to be one. 

Laughing with an Armenian 

is different 

from laughing with anyone 

else. 

You know 

you're laughing because 

you've survived. 

2. He'll lead you off the path 

and like tasseled whips 

the grass will beat lightly 

against your legs 

as you plough through 

for motion 

not direction, 

for denseness that makes a path. 

3. "What does that butterfly 

mean? The one that flies 

over your head" 

"Is it a monarch 

or phantom blue?" 

"It's white. 

Small and white." 

"That's one of the ghosts 

of the 34 Armenian dialects 

inquiring into 

our quiet." 

4. And when two Armenians 

are quiet it's not 

because there's nothing to say. 

Diana Der Hovanessian, How to choose your past, Ararat Press, 1978

ԵՐԿՈԻ ՀԱՅԵՐ ԿԸ ԳԱԼԵՆ ԿԻՐԱԿԻ ՕՐՈՎ

1. 

Քալելը հայու մը հետ

տարբեր է

ոեւէ ուրիշի հետ

քալելէ։

Նախ՝ 

ան մէկ քայլով ոստում կ՛ընէ

ունիշ հայ մը բռնելու համար.

եթէ արդէն դուն անոնցմէ մէկը չես։

Ապա՝

կողմնակի կը նայի

ուրիշ Հայեր գտնելու համար.

եթէ արդէն դուն անոնցմէ մէկը չես։

Խնդալը հայու մը հետ

տարբեր է

ոեւէ ուրիշի մը հետ

խնդալէ։

Դուք գիտէք

պատճառը ձեր խնդուքին,

ձեր վերապրի՛լն է։

2.

Ան քեզ կը շեղէ ճամբէն,

եւ ծոպաւոր մտրակներու նման

խոտը պիտի ծեծէ

սրունքներդ, մինչ դուն

կը շարունակես հերկել

շարժման համար

եւ ո՛չ ուղղութեան 

հոծութեան համար,

որ ինքնին ուղի կը կազմէ։

3. 

«Ի՞նչ կը նշանակէ այդ 

թիթեռը, որ շարունակ 

կը թռչի գլխուդ վերեւ» 

«Արքա՞յ է արդեօք, 

թէ՝ ուրուակսն մը կապոյտ» 

«Սպիտակ։ Փոքր ու սպիտակ» 

«Հայերէնի 34 բարբառներուն 

ոգիներէն մէկն է ան՝

մեր լռութիւնը 

խուզարկող»

4.

Եւ երբ երկու Հայեր 

լուռ են. չի նշանակեր 

որ ըսելիք չունին:

ՏԱՅԱՆԱ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷԱԵԱՆ

անգլերէնէ թարգմանեց՝

Կարիկ Պասմահեան

Translation by Gagik Basmajian, 1977 for Haratch, Paris, France

Celebrating the Life and Work of Diana Der Hovanessian

A celebration of the life and work of noted poet, translator, mentor and and longtime New England Poetry Club President, Diana Der Hovanessian 

Sunday, November 4, 2018 at 3 p.m. 

Armenian Cultural Foundation 

441 Mystic Street, Arlington, MA USA 

Admission free and open to the public

This event, sponsored by the Armenian Cultural Foundation, the New England Poetry Club, Friends of the Longfellow House, Armenian International Women’s Association, and National Association for Armenian Studies and Research, along with other organizations, will feature Diana’s poetry and will include perspectives on her various roles of poet, translator, mother, and NEPC president.

Please join us for this special event at the Armenian Cultural Foundation, 441 Mystic Street, Arlington.

Diana Der-Hovanessian: Lilac Sunday

Let us agree to meet
here some winter
when the park

gates are locked,
and the arches thinned
of their vaulting green

to climb the wall,
thaw the icicles
and watch the rain

like flowering
cherry and lilacs
that kissed your hair;

some winter
when the fog is heavy,—
to return to this light.

"Lilac Sunday" by Diana Der-Hovanessian, from The Circle Dancers. © The Sheep Meadow Press, 1996

Diana Der-Hovanessian: SALT

There was no need long ago
to perspire. And salt
had not been discovered.
It took medieval pain
and pressure, the worry
over fate and free
will to make man sweat.
Then salt crystallized and those
who discovered it lived
in an Armenian village called Koghb.
Even before that day
the Greeks in books of alchemy
labeled salt, sal armenicum
in deference to the origins of
alum, malachite, and lazulite.
Along the river Vardamark,
along the Arax and Akhurian
through the valley Aghto
traders came, by oxcart
and caravan along Salt Road
to the mines
of Nakhijevan, Keghzvan
from the west
until the railroad’s time.
From the east another horde
decided there might be
a better way to speed
the supply
by making the Armenians
weep and weep.

II
But do not think salt came
from Armenia because
it was the land of tears.
Tears come from laughing too.
Salt is what is left
when the sea recedes,
when the flood subsides.
It is what is left
when passion is eased
to coat the face of calm.
The same salt that flavors
the table sweetens the breath,
causes the blood to rise, spoils
the pilaf and brightens the smile.
Salt that eats the heart
can erode the sun.
When you throw it over
your left shoulder to blind
the eye of Bad Luck
invite Good Luck to your table,
and say with the Armenian poets
“Hey, djan,
let us toast one another,
the dispersed;
but don’t let the salt
of longing close our throats
with thirst
Hey, djan,
our differences, like salt
flavor what we eat.
But let us not consume
more salt than meat.”

"Salt" first appeared in AGNI

Diana Der-Hovanessian: ANGEL IN SOMERVILLE

Once Sona gave me an angel. Or I should say
a drawing of one sprinkling stars
like snow, inscribing it, "Diana scattering
light."  Not mother, not mommy, not mom —
she used my name.  I taped it to the door
of her old room and there it stayed until

it came to life today.  Walking in Somerville
I saw a woman in an empty parking lot
scattering crumbs St. Francis style
to swarming pigeons at her feet,
Sona’s angel strewing stars, chatting as regent,
angel, queen, — bag lady no more, but mother
feeding her children, dispensing grace.

Diana Der-Hovanessian: May 21, 1934 – March 1, 2018

Diana Der-Hovanessian, poet, translator, and long-time member of a vibrant Armenian community, President of the New England Poetry Club, passed away on March 1st, 2018. 

She was twice a Fulbright professor of American Poetry and the author of more than 25 books of poetry and translations. She had awards from the National Endowment for the Arts, Poetry Society of America, PEN/Columbia Translation Center, National Writers Union, Armenian Writers Union, Paterson Poetry Center, Prairie Schooner, American Scholar, and the Armenian Ministry of Culture. Her poems appeared in Agni, American Poetry Review, Ararat, CSM, Poetry, Partisan, Prairie Schooner, Nation, etc., and in anthologies such as Against Forgetting, Women on War, On Prejudice, Finding Home, Leading Contemporary Poets, Orpheus and Company, Identity Lessons, Voices of Conscience, Two Worlds Walking, etc.

We will miss Diana's voice in our community. 

Աստուած Հոգին Լուսաւորէ։

Diana Der-Hovanessian's book mentioned in IOWA REVIEW

Click here to read MARY BUCHINGER's review.

New Zealand's Poet Laureate commemorate's the Armenian Genocide

Click here to read the article entitled Commemorating the Armenian Genocide.

Diana Der Hovanessian: Voices from Last Night's Dream

Voice: Careful, careful. Jealousy devours.
Me: But I'm never jealous. That's one fault I don't have.
Voice: Then who made all these claw marks?

The roads we walked
are overgrown with glass
and concrete. They fade
and brighten as though
in a dream.
Things we never talked
out become the main
discussions I recall.
Insects from the undergrass
overtake and eat the paths
both real and unexplained
as if there were no wall
of actuality between.
The truth unfolds now.
The way I dream it
is the way it was.


ՁԱՅՆԵՐ՝ԵՐԵԿ ԳԻՇԵՐՈՒԱՅ ԵՐԱԶԷՆ

Ձայն.- Զգոյ՛շ, զգոյ՛շ։ Նախանձը կը յօշոտէ՛։
Ես.- Բայց ես բնա՛ւ նախանձոտ չեմ։ Մէ՛կ ունակութիւն է որմէ զերծ եմ։
Ձայն.- Հապա ուրկէ՞ եկան մագիլներու այս հետքերը։


Ճամբաները որ չափեցինք
խճճուած են ապակիով
ու պէթոնով։ Անոնք
կը նոսրանան ու
կը խտանան--կարծես
անուրջներու մէջ ըլլային։
Կը յիշեմ այն չըսուած խօսքերը
որոնք մեր խօսակցութեան
գլխաւոր նիւթ դարձան։
Խոտերու խոր արմատներէն
միջատներ կը խոյանան ու
կը լափեն թէ՛ իսկական եւ
թէ բացատրութեան կարօտ
ճանապարհները--կարծես
ճշմարտութեան պատ
չըլլար անոնց միջեւ։
Այժմ իրողութեան կծիկը
կը քակուի--ճի՛շդ այնպէս է՝
ինչպէս կÿերազեմ։

---------- Դայանա Տէր Յովհաննէսեան

Թարգմանեց Թաթուլ Սոնենց

Diana Der Hovanessian: Teacher of Armenian

You stand at the green slate
to write
color-of-orange
color-of-violet
color-of-smoke
under a neon light,
for 20 year old students
who grumble and resent
the strange letters
invented by Mashtots
to divide Armenian from
his Greek brother.
You write
red,
blue
and the color-of-orange
thinking
this is the last time.
Another twenty years
and another man will stand
after a long day at the lab
also writing on the blackboard:
color-of-smoke,
thinking this is
for the last time.


ՀԱՅԵՐԷՆԻ ՈՒՍՈՒՑԻՉ

Կանգնած ես կանաչ քարետախտակին
գրելու
նարինջի-գոյն
մեխակի-գոյն
ծուխի-գոյն
նէօնէ ճրագի ներքեւ
քսանամեայ աշակերտներու համար
որոնք կը կրկրան ու կը դժգոհին
ի տես Մաշտոցի
տարօրինակ տառերուն,
հնարած՝ զատելու համար հայերէնը
իր յոյն եղբօրմէն։
Կը գրես
կարմիր
կապոյտ
եւ նարինջի գոյն
խորհելով
թէ այս վերջին անգամն է։
Քսան տարի եւս
եւ ուրիշ մէկը պիտի կանգնի
աշխատանոցի երկար օրէն ետք
ինք եւս գրելու քարետախտակին.
ծուխի գոյն,
խորհելով, թէ
այս վերջին անգամն է։


-------- Դայանա Տէր Յովհաննէսեան
Թարգմանեց Թաթուլ Սոնենց

Diana Der-Hovanessian: The Baker's Apprentice

Sunday. The only day
I did not rise before the sun
to light my ovens.

But I was wakened by
the sound of feet moving
over the streets.

It was the day of the exodus
in our small city Mazera.
I was told to stay

because I was a baker,
spared the march,
told to wait until

The others come back 
when the state
was stabilized.

Families with supplies
for a day’s walk shuffled
along. I wanted to go too

or give them something. Bread.
The smell of baking bread,
my daily gift. My gift

that spared me while Bedros
who made shoes was taken
although he had not been

conscripted into the army earlier.
This time his clever apprentice,
his twelve-year-old son was kept.

Next door, the priest
at the boys’ school and his
charges formed a double line.

All except one who had come
the night before to
my back door for bread.

He intended to travel by dark
to his village to check
on his family. I cut a cross

into his loaf, the last
I served that way. Two years
later a Turkish apprentice

was brought into my store
by two black mustached gendarmes
who introduced him.

I had already guessed
his name. 

This work has appeared in Graham House Review, Spring 1990. 

Diana Der-Hovanessian: How to fall asleep

Start with the first century,
with the pagan chants praising Vahakn,
describing the coming of fire.

Then go back to the time
of psalms to the sun
by ancestors with Hittite names.

Go back to the stones
carves with cuneiform,
and the Khatti that came before these.

Call in the gods of earth and the skies,
of mountains, rivers and winds.
Summon the deities of wells and clouds,

spirits to bring sweet dreams.
Move then to Haig, his battle
with Pel. Remember the Assyrians in the hills.

And Ara the Handsome,
David's battles with Egypt,
and Vartan on the Persian battlefields.

Remember the poems that honor their passing,
and bless the reciter's lips.
Say the canticles of Narek.

Try to recall one line
of Magistra's thousand line ode,
of Aristeke's description of Alp.

Then sing the hymns of
Nerses the Gracious, and narratives
that make the listener weep.

Remember the fables of Mkhitar Gosht,
remember the fables that teach
no matter what dragons you slay,
never sweep off the dark cloud sleep.




This work has appeared in Graham House Review, Spring 1990. 

Diana Der-Hovanessian: California Forest

What drew so many Armenians to California?

It was the walnut trees, the poet said,
on foreign soil, whose branches spread
to feed foreigners and thus be fed.

And, said the planters, the apricot and peach,
honeyed globes of grapes match
our sweet tasting speech.

No, said the Indians, the sequoia trees,
hollowed by lightning fires, these
oldest growing things, put you at ease.

The sequoias growing past the line
of snow, towering over black-oak, vine-
hung manzanita, and incense pine,

voiceless, after fire, age after age,
witnesses, like you, of wrath and rage.



This work has appeared in Graham House Review, Spring 1990. 

The Mary Elinore Smith Poetry Prize - 1993

TRANSLATING

I             

I was born bilingual but...

the Armenian language 

became the music of my childhood

the honeyed taste 

of everything that was home.

It is my lost treasure,

halved and bartered;

the dream that comes to haunt

the English-language dream.

It is the echo of the ages,

the shadow of old giants,

which we grasp at, a gift

we are letting drift away.

II            

Old Words

Sometimes it takes five words

of buoyant, tensile English

to explain one ancient leathery word.

Old words lie weighted, glittering

for centuries in the sun

like brittle stones.

And Armenian words have worn thin

like old coins, changed, exchanged,

gaining a soft patina unmatched

except by old monasteries in the rain.

Their meanings have grown ironic

with a subtle subliminal drone.

Take the word for justice

with its satiric overtones.

III           

Custom

Words are not lifeless. 

They live in houses; 

they grow and they are fed.

In Armenia Dada does not mean 

father but grandmother,

the second hovering figure

over baby's head.

IV          

Words Are Made of Breath,

larynx, lip, and tongue,

print and paper but the silent signs

of what there is to be sung.

The Arabs say every new language

gives the learner an added soul.

The Irish say Celtic silence

cannot be recast or retold.

Italians laugh saying music

is the challenge, moving music is the art.

The Armenians say their language

is translated only by the heart.

by Diana Der-Hovanessian.

Reprinted from The American Scholar, Summer 1993. 

Winner of The Mary Elinore Smith Poetry Prize.

ԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆ...

Ա.

Երկլեզու էի ծնած, սակայն...
Հայոց լեզուն
դարձաւ մանկութեանս մեղեդին
մեղրաթոյր համը
այն բոլորին՝ ներքեւն յարկին հայրական։
Իմ կորուսեալ գանձն է ան,
կիսուած եւ առուտրուած
երազ՝ որ կուգայ բանդագուշել
անգլերէն լեզուի երազանքը։
Դարերու արձագանգն է ան,
հսկաներու շուքը հնամեայ,
որուն կը կառչինք – ընծայ՝
որ անտեսեալ կþանհետանայ։

Բ.

Հնամեայ բառեր

Յաճախ, անգլերէն լեզուի
ծփացող, ձգտուն հինգ բառ է պէտք
բացատրելու մէ՛կ հին, կաշենման բառ։
Ծանր բառեր հնամեայ կը մնան պսպղուն,
դարեր անընդհատ արեւու տակ՝
նման փխրուն քարերու։

Եւ հայ բառերը, նման հին մաշած լումաներու,
մանրուած են ու փոխանակուած,

ստանալով մեղմանուշ ցոլք մը -- աննման՝
ի բաց առեալ անձրեւակոծ, հին վանքերէ։

Անոնց իմաստները, այժմ ապաժամ,
նուրբ են, կիսաթագուն ու միապաղաղ։
Առէ՛ք «արդարութիւն» բառն անկատար
իր հեգնաբոյր շեշտաւորմամբ։


Գ.

Սովորոյթ

Բառերը զուրկ չե՛ն կեանքէ։
Տուներու մէջ կþապրին .
հասակ կþառնեն ու կը սնուցուին։
Հայաստանի մէջ տատա չի նշանակեր
«հայր», այլ՝ մեծմայր –
երկրորդ տիպարը հոգատար՝
կանգուն մանկան գլխուն։

Դ.

Բառերը շունչէ են ծնած

Շնչափող, շրթունք ու լեզու,
տպագրութիւն ու թուղթ այլեւ ծածուկ նշաններ
թէ ինչն է որ երգ է դառնալու։

Ըստ Արաբներուն, ամէն մէկ նոր լեզու
յաւելեալ հոգի մը կուտայ ուսանողին։
Ըստ Իրլանտացիներուն, Կելտերէ՛ն լռութիւնը
կարելի չէ վերաձուլել կամ վերապատմել։

Իտալացիք կը ծիծաղին երբ կþըսուի թէ
ե՛րգն է մարտահրաւէրը, երբ արուեստն ի՛սկ է յուզիչ երգը։
Ըստ հայերուն, իրենց լեզուն
կը թարգմանուի հետեւելով միայն սրտի՛ զարկերուն։


...............................................Դիանա Տէր Յովհաննէսեան

Թարգմանեց՝ Թաթուլ Սոնենց

Diana Der-Hovanessian: Secret of Life

Once during the war
on a bus going to Portsmouth
a navy yard worker
told me the secret of life.

The secret of life, he said,
can never be passed down
one generation to the other.

The secret of life, he said,
is hunger. It makes an open hand.

The secret of life is money.
But only the small coins.

The secret of life, he said,
is love. You become what you lose.

The secret of life, he said,
is water. The world will end
in flood.

The secret of life, he said,
is circumstance.

If you catch the right bus
at the right time
you will sit next
to the secret teller

who will whisper it
in your ear.

Ffrom Selected Poems of Diana Der-Hovanessian. © Sheep Meadow Press, 1994.

Diana Der Hovanessian: WITHOUT YOU* I AM

a lute without strings
strings without knots
knots without pegs
pegs without holes
holes without ground
ground without seed
seed without rain
rain without skies
skies without wind
wind without direction
direction without home
home without hearth
hearth without fire
fire without fuel
fuel without air
air without sun
sun without light
light without dark
dark without sound
sound without melody
melody without words
words without heart
heart without hope
hope without song
song without lute


This poem has previously appeared in Ararat.


ԵՍ, ԱՌԱՆՑ ՔԵԶԻ՝
տաւիղ եմ առա՛նց լարի
լարեր՝ առա՛նց կապի
կապեր՝ առա՛նց սեպի
սեպեր՝ առա՛նց ծակի
ծակեր՝ առա՛նց հողի
հող՝ առա՛նց հունտի
հունտ՝ առա՛նց անձրեւի
անձրեւ՝ առա՛նց երկնքի
երկինք՝ առա՛նց հովի
հով՝ առա՛նց կողմի
կողմ՝ առա՛նց տունի
տուն՝ առա՛նց թոնիրի
թոնիր՝ առա՛նց հուրի
հուր՝ առանց փայտի
փայտ՝ առա՛նց օդի
օդ՝ առա՛նց արեւի
արեւ՝ առա՛նց լոյսի
լոյս՝ առա՛նց մութի
մութ՝ առա՛նց ձայնի
ձայն՝ առա՛նց մեղեդիի
մեղեդի՝ առա՛նց բառի
բառեր՝ առա՛՛նց սրտի
սիրտ՝ առա՛նց յոյսի
յոյս։ առա՛նց երգի
երգ՝ առա՛նց տաւիղի

…..Դիանա Տէր Յովհաննէսեան
Թարգմանեց՝ Թաթուլ Սոնենց

Diana Der Hovanessian: After the Storm

All night long        the splintered rain

needled the wincing      window pane

with the thin voice     of old sea tales

of days before      Odysseus sailed,

of monsoon, typhoon,       gale and mud

to bully the land-locked    heart with flood

daring the vitreous sun      to claim

a wild eye       water cannot tame.

Diana Der Hovanessian

From How to Choose Your Past, Ararat Press, 1978. The poem also appeared in the Armenian Review, 1968.

Diana Der Hovanessian: Playing with words

"Mirrors are doors to that other world.

The dead walk through."

James Merrill

I looked into the mirror

and saw my great aunt's

beauty marks 

on my arm

fifteen years after

her death.

I looked into the mirror

and saw my father

whom I had never looked at,

only escaped.

I looked into the mirror

saw my face, blue

veined marble

colder than any reflection

should be.

Diana Der Hovanessian

From How to Choose Your Past, Ararat Press, 1978. 





ԲԱՌԱԽԱՂ

«Հայելիները այն միւս աշխարհի դռներն են,
Որմէ կ՛անցնին մեռեալները։»
                                                       Ջէյմս Մէրիլ

Նայեցայ հայելիին մէջ
եւ տեսայ մեծ մօրաքրոջս
ցաները
թեւիս վրայ
անոր մահէն
տասնըհինգ տարի ետք։
Նայեցայ հայելիին մէջ
եւ տեսայ հայրս
որուն երբեք չէի նայած,
լոկ փախուստ տուած։
Նայեցայ հայելիին մէջ
տեսայ դէմքս, կապոյտ
երակներով մարմար
աւելի պաղ քան որեւէ ցոլացում
կրնայ ըլլալ։

              Դայանա Տէր Յովհաննէսեան

Թարգմանեց՝ Թաթուլ Սոնենց

Diana Der Hovanessian: Rain

Rain undoes the stone
unfastens grass.
Nothing is permanently
attached to bone.
Neither epoxy
not promises last.

But I keep those inflections
you telephoned to wear
with your frown on rainy days.
There is another you
I have invented from your name
and cemented to my bones forever.

let rain say nothing stays.

Diana Der Hovanessian

From How to Choose Your Past, Ararat Press, 1978. This poem has also appeared in The Nation.