Winner of the 6th “Arthur Halvajian Memorial” Armenian Poetry Competition - Adult category

The winner is Mrs. Rosemarie Maljian Akian, of Belleville, NJ who writes under the pen name ԱՄՊԷԱՐ. Honorable mention to Michael Minassian of San Antonio, TX and Aram Luke Nahabedian of Porter Ranch, CA.

ՀԱՆԳՉԵՑԷ՜Ք ԴՈՒՔ ԱՆԴՈՐՐ ԵՐԱԽԱՆԵՐ ԱՆԹՈՒՐԱՅԻ

ԱՄՊԷԱՐ


Անթուրա, բլուրներ զմրուխտեայ, իսկ Ասորերէն՝ աղբիւր սարերու,
Պէյրութէն քսանմէկ քիլոմեթր հիւսիս, «փոքր Փարիզ» Լիբանանի,
Կը փրփրին բարձունքէն վէտվէտուն ալիքները Միջերկրականի,
Արեւելքէն բազկատարած՝կանաչախիտ անտառները մայրիի։

Փարոս ու ջահ է ուսման Սէն Ժոզէֆ Գոլէճը Լիբանանի
Հազար ութ հարիւր եօթանասուն չորսէն հասցուցած բազում շրջանաւարտներ,
Իսկ տասընհինգին հազարերկու հարիւր հայ երախաներ
Մահացան ճչալով… թաքուն, վախուորած որբերու դամբարան։

Ուսուցիչները դպրոցի Սուրբ Ղազար միաբանութենէն
Աքսորուեցան, վտարուեցան իրենց բնակավայրէն,
Անհետացաւ Տիրամօր արձանը Պէլֆրայէն
Թուականն էր՝հազարինն հարիւր տասընհինգ։

Մզկիթի աշտարակ կայնած էր այդ քարաշէն դպրոցի
Շքեղ ու պղինձէ զանգակատան փոխարէն։
Բուժարանի վերածուած մատուռին մէջ կը հանգչին
Թիֆիւսէ վարակուած երեքհարիւր զոհերը Մեծ Եղեռնին։

Թլփատեցին երեխաները, կոչեցին մահմետական անուններով,
Հայկական առաջին տառերը պահելով՝ թրքակա՛նը տուին անոնց.
Յարութիւն Նաճարեան՝ Համիտ Նազիհ, Պօղոս Մերտանեան՝
Պեքիր Մուհամէտ, Սարգիս Սաֆարեան՝ Սաֆուատ Սիւլէյման։

Աչքին առջեւ դահիճ Ճեմալ Փաշայի ու թիկնապահին իր գերման
Իրիկնադէմին երբ մուազզինը կ՚երգէր աշտարակին բարձունքէն,
Շարուած էին մահմետական աղօթքի մասնակցելու
Զանգուածները հայ որբերու կիսամերկ ու անճանաչելի։

Ամէն արեւամուտի՝ ներկայութեամբ նոյն Ճեմալ Փաշայի
Թրքական դրօշը վար իջած պահուն կ՚արտասանուէր բարձրաձայն
«Ճեմալ փաշան շատ ապրի». ու կը հասնէր հայերէն խօսելու համար պատիժը
ֆալախայով հարուածել որբերուն, երկաթեայ ցուպով անզգայ։

Հազար ինն հարիւր տասնըվեցին երբ Գառնիկ Բանեան* կը հասնի Անթուրա
«Հայերէն անուանդ տեղ՝ ա՛ռ անձնաթիւդ, հինգ հարիւր յիսուն մէկ».
Վեց տարեկան որբո՜ւկ Գառնիկ, ճակատագրի բռունցքի տակ
Թեւաբեկ թռչունի նման վիրաւոր, ոսոխին կողմէ հարուածուած։

Օ՜, ճեմալ Փաշա, դուն՝ բիրտ երկրաչափը տասնըհինգի ջարդին,
Բիժ Հալիտէ Էտիպ Ատըվար, ներկայացուցիչ թուրք իգական սեռի,
Մահաբոյր դպրոց վարեցիր՝ սփռելով ահուդող ու սոսկում
Երախաներուն մէջ Անթուրայի։ Մայր չէի՞ր դուն, դուն զաւակներ չունէի՞ր։

Անոնք, գիտէ՞ք, գիշերները ծածուկ անտառ կ՚երթային խնձոր գողնալու,
Ոսկորներու վրայ սայթաքելով զանոնք սենեակ կը բերէին,
Անօթի ու անսուաղ՝ կը խառնէին ոսկորները՝ ապուրին
Անգիտակցաբար մահացած ընկերներու ոսկորները կը կրծէին։

Ամէն օր հարիւրաւոր հայ մանուկներ կը ստիպէիք մարզանքի
Անբարտաւան ճեմալ փաշա եւ Հալիտէ Ատըվար անխիղճ,
Ի՜նչ դիւրութեամբ ընդունած էք այս պաշտօնը, հիմա ինչո՞ւ կը ժպտիք,
Չէ՞ք տեսներ անոնց տամուկ աչուկներուն՝ կարօտը մօր գուրգուրանքի։

Տակաւին լուսանկարները կը պահուին այդ հողերուն վրայ,
Տասնըութ թուի Սթեֆըն Թրոպրիճի* յօդուածը, ինք Կարմիր խաչի պաշտօնեայ,
Նոյնը կ՚ըսէ Հայր Լոփինզ*, հիմնուած Միսաք Քէլէշեանի* վկայութեան վրայ
Թէ «հայերէն, քիւրտերէն, որեւէ հետք ու յիշատակ պէտք է անյապաղ անհետանայ»։

Սթըֆըն Թրոպրիճ կ՚արձագանգէ թէ երբ Լեւոն բերուեցաւ Մալկարայէն
Վտարուած իր տունէն՝ երկու քոյրերով որբ
Հոն թուրքերն ու քիւրտերը հայ աղջիկներ կ՚առեւանգէին
Իսկ սոված մանչերը չարչարանքով կը ստիպէին մտնել որբանոց։

Հալիտէ եւ ճեմալ Փաշա, իբրեւ Օսմանեան կայսրութեան ներկայացուցիչ
Երբ նկարուեցաք որբանոցին աստիճաններուն վրայ՝
Պահ մը մտածեցի՞ք թէ աշխարհ ի՛նչ պիտի ըսէ ձեր մասին
Երբ տեսնէ ձեր նկարները թանգարանին մէջ ցուցադրուած։

Միայն վեցհարիւր վաթսունհինգ երախայ վերապրեցաւ
Հայ՝ չորս հարիւր յիսունվեց, քիւրտ՝ հարիւր ութսունչորս եւ քսանինը Սուրիացի։
Ցասման վրէժով՝սպաննուեցա՜ւ Թալէաթ Պերլինի փողոցի մը մէջ
Իսկ Թիֆլիսի մէջ ահաբեկուեցաւ Ճէմալ, նոյն քսաներկու թուին։

Անցան տարիներ։ Օր մը երբ վարդապետներ* փորեցին հիմերը վանքին
Մեռած երախաներու աճիւնները տեսան, անզուսպ յուզումով պատրաստեցին
Գերեզմանատուն մը գողտրիկ։ Մահացած որբերը քարացած աչքերով
Խնկաբոյր տուն ունեցան։ Վերջապէս ննջեցին անդորր։

Օգնեցի՜ր, Միսաք Քէլէշեան*, մասնագէտ հայոց պատմութեան,
Որ մագլցիմ* հինգ ոտք պատը՝ տեսնելու այն տխրաղի վայրը
Լռած ողբերով յորդուն, մայրիներով պատսպարուած,
Ո՛չ քանդակ, ո՛չ տապանաքար, միայն վկայութիւն մը թաքնուած։

Միայն աննշան, փոքրիկ, քառակուսի, դամբարան մը աժան
Շաղախով շինուած, ուր ինքնաբոյս շուշաններով օրհնուած
Կը հանգչին անթիւ գանկերն ու ոսկորները մեր ազգին
Երեք հարիւր հայ որբերուն, փոքրի՜կ զոհերը Մեծ Եղեռնին։

Ո՜վ նահատակ որբ մանուկներ Անթուրայի,
Զմմառի վանքի Տիրամօր թեւերուն մէջ
Աստուծոյ հայրական հովանիին տակ
Ննջեցէ՜ք դուք անդորր…

Հոգեհանգի՛ստ է այս.
Տէ՜ր, տուր բոլոր որբուկներուն
Եւ մօտակայ ու հեռաւոր եւ այցելող վերապրողած՝
Խաղաղութիւն…

Գառնիկ Բանեան* ...1916ին, որբ Գառնիկ Բանեան երբ կը հասնի Անթուրա, Հայերէն անուան տեղ, իբրեւ անձնաթիւ`հինգ հարիւր յիսունմէկ կ՝ստանայ...1989ին, չ՝մեռնելէն առաջ ան կը պատմէ ինչպէս Մահմետականին ստիպեցին, հայերէն խօսողը բրտօրէն ծեծեցին, անօթի, ծարաւ հիւանդներուն արիւնամաղձ ու ոխակալ վարուեցաքն, Վատառողջ ու սովահար մանուկները մատուռին ետեւը թաղեցին, հողը փորող ու ոսկորները ցրուող գիշատիչ գայլերուն թողուցին։

Սթեֆըն Թրոպրիճ*... Ամերիկացի Կարմիր Խաչի Պաշտօնեայ, հասաւ Անթուրայ Անգլիական և Ֆրանսական ազատագրումէն յետոյ, և խօսեցաւ վերապրող երախաներուն:

Հայր Լոփինզ*... 1947... ըստ տեսուչ Հայր Էմիլ Ճոբիին, թէ 1915ին, ուսուցիչներն դպրոցին, Սուրբ Ղազարեան միաբանութեան հայրերը, աքսորուելով վտարուեցան իրենց հին հողերէն, եւ Տիրամօր արձանը Պէլֆրայէն հեռացուցին:

Միսաք Քէլէշեան*... Ծնած Լիբանան, հայ-Ամերիկացի, մեքենագէտ, պատմաբան:

Սթեֆըն Թրոպրիճ կ՝ըսէ Միսաքին... ՝Օգնեցիր,Որ մագլցիմ հինգ ոտք պատը, եւ ես կարենամ տեսնել այդ տըխուր վայրը...՝

վարդապետներ*...1993ին Սուրբ Ղազարեան միաբանութեան հայրերը վերադարձան Անթուրայ:

MAY YOU REST IN PEACE, CHILDREN OF ANTOURA!

(ambear)


ANTOURA, Emerald Hills.
In Syriac: Fountain of the High Lands—
Twenty-one kilometers north of Beirut
(The “little Paris” of Lebanon).
From the summit,
Rippling white waves froth, fall
And fuse with the Mediterranean blue.
From the East,
Open armed shaggy cedars try to cover the woods.

St. Joseph College, Lebanon’s lighthouse of education
Since its 1874 foundation,
Has given us many scholars.

While in 1915, twelve hundred children
— Hidden, fearful, howling in pain —
Died here:
Now the orphans’ mausoleum.

As the teachers of Saint Lazar Brotherhood College are exiled,
Expelled from their living quarters,
The statue of the Virgin Mary
Vanishes from the belfry.
The year is 1915.

A minaret replaces the beautiful copper bell tower.
The school, built of stone -- and its chapel --
Are converted into a first aid center:
A resting place
For the more than three-hundred
Typhus victims of XXth century’s First Genocide.

They circumcise the children.
And, keeping their initials, give them Turkish names.
Thus, Haroutiun Nadjarian becomes Hamid Nazih.
Boghos Merdanian becomes Bekir Mehmet.
Sarkis Safarian: Selim Suleiman…

Every evening, under the watchful eye of the executioner,
Jemal Pasha
And his German bodyguard,
The Muezzin calls from the makeshift minaret.
The half-naked, unrecognizable Armenian orphans
Lined up en masse, recite Muslim prayers.

At sunset, in the rhapsody
Of the exalted name of Jemal Pasha,
The Turkish flag is lowered.
“Long live – chok yasha -- General Pasha!”
They chant aloud.
This is followed by harsh retribution
Inflicted upon the Armenian children:
The orphans’ feet are scourged bloody with the falakha
For speaking Armenian…

In 1916, when*Karnig Panian arrives in Antoura:
“Instead of your Armenian name, here is your ID number…551.”
Six–year-old orphan Karnig receives a gruff fist from his destiny —
Like a broken-winged, wounded bird
Smitten by the foe.

Oh Jemal Pasha,
You monster architect of the Genocide of 1915!
And you, evil Halide Edin Adivar,
Turkish feminist representative!
You run a lethal school,
Spreading terror and fear among the children of Antoura.
You are not a mother,
You never gave birth to a child!

Did you know?
That the children sneak out
Late at night to the nearby forest
To steal apples.
They trip over bones,
Which they bring back to their rooms,
And mix into their soup.
They are so hungry and wasted,
Unaware, they chew on their dead friends’ bones.

Every day you force,
Hundreds of near-naked waifs in rags
To perform physical exercise;
You, merciless Jemal Pasha, and heartless Halide Adivar—
Who, after some reluctance, agreed to run this orphanage?
Don’t you see in their languished eyes
The yearning for their mothers’ love?

Why are you smiling?
(Photographs are still on display in those ghastly premises.)

Per a 1918 article by Stephen Trowbridge,
(an officer of the American Red Cross),
Of eye-witness accounts documented by *Father Joppins,
And the words of Missak Keleshian.
Per his testament, Jemal, servant of Satan:
“Every vestige,
And as far as possible every memory of the children,
Armenian or Kurdish origin, was to be done away with.”

The accounts of Stephen Trowbridge echo other horrors.
When Levon is brought from Malgara,
He is exiled from his home with two orphaned sisters.
Armenian girls are taken by Kurds and Turks and raised as concubines.
And the boys are starved and tortured.
Eventually, they are tossed by their captors into the orphanage.

Halide Hanum and Jemal Pasha:
When you had your photographs taken
On the steps of the orphanage,
Posing as the leaders of the Ottoman Empire…
Did you think, for a moment, what
The world would think of you —
Seeing those photographs displayed in public?

According to Trowbridge,
Only 669 children survived:
456 Armenians, 184 Kurds, along with 29 Assyrians.
In 1922,Talaat Pasha was assassinated by Tehlirian on a street in Berlin.
Jemal Pasha was shot in Tbilisi, Georgia’s Capital, in 1922.

Years later, in 1993, when the priests dug the premises of the convent,
They discovered the crumbling bones and skulls
Of the children that died.
Deeply moved and saddened, they built a proper crypt.
The martyred orphans finally reached a hallowed place to eternal rest.
Finally, they do sleep in peace!

Missak Keleshian:
You helped me climb over the five foot wall,
To see this place of sadness,
Silenced by haunting lamentations,
And shaded by tall cedars,
Where there is neither plate nor headstone,
Only a wandering witness to mark the mass grave.

There:
Only an insignificant small grave,
A rectangle of cheap concrete,
Marked by blessings and blooming wild yellow lilies.
Laid there:
Countless skulls and bones
Of Armenia’s three-hundred martyred orphans,
Small, helpless victims of the great crime of Genocide.

Oh, you martyred orphan children of Antoura,
In the bosom of our Merciful Heavenly Mother of Bzommar,
Ever under the protection of our Heavenly Mother of God…
May you rest in Peace!
This is a Holy Requiem.
O Heavenly Father:
Grant all little orphan children
And all pilgrim survivors,
Who come from near and far,
Your blessed and loving Peace!


Translated by the author and edited by: Tatul Sonentz-Papazian


*Karnig Panian… described, before he died in 1989, how after cruel treatment,
Or through some poor physical condition many children died.
They were buried, behind the old college chapel. "At night, the
Jackals and wild dogs, would dig them up; disperse their bones
Here and there.

*Father Joppins… In 1947, Emile Joplin, the head priest at the Lazarite Antoura,
College, using College records, wrote in the school's magazine that,

"The Armenian orphans, were circumcised and given new Muslim or,
Turkish names. Their new names always, kept the initials of the names,
In which they were baptized. Thus, Haroutioun Nadjarian, became
Hamid Nazih, Boghos Merdanian became Bekir Mohamed, Sarkis Safarian
Was given the name, Safouad Suleiman."

*Major Stephen Trowbridge… Arrives to Antoura in 1918 after its Liberation by British,
And French troops and interviews the surviving orphans. His much earlier account,
Entirely supports that of Father Joppin's

*Missak Kelechian… A Lebanese-born, Armenian-American
Electrical engineer, And history research fellow; hunts down a very rare
1918 report, about an American Red Cross officer, Major

Stephen Trowbridge, who arrived at the Antoura College,
After its Liberation by British, and French troops and who spoke
To the surviving orphans. His much earlier account entirely supports
That of Father Joppin's 1949, Research. “Every vestige, and
As far as possible every memory of, the children, Armenian
Or Kurdish origin was to be done away with.”