Տօնապետ Լիւլէճեան։ Ափ մը հող
Ափ մը հող գոնէ սա ջարդուած մարմիններուն, ափ մը հող գոնէ սա ճերմկած ոսկորներուն եւ ափ մը հող գոնէ սա անտէր մեռելներուն:
Մենք մեռելը կը թաղենք՝ անոր յիշատակր սուրբ պահելու: Բունծերր մաքուր են մեզ համար: Մենք սիրելին անոր գիրկը կը դնենք եւ հոն մնացած կ՛երեւակայենք միշտ : Հողին տակ զազիր երեւոյթներ չենք ուզեր տեսնել, չենք ուզեր տեսնել մեր սիրելիներուն մարմինը որդնակեր, աչքերը, սիրելի աչքերը տեսնել որդերու բունկալ, այտերը, համբուրելի այտերը տեսնել բորբոսոտած, շրթները՝ որդերու կեր։ Չենք ուզեր տեսնել մեր սիրելիին մարմնին աւերը, ճարակը եւ փճացումը։ Մեր սիրտը հոն է։ Հողին տակ զմռուած, յարութեան փառաւոր արշալոյսին ոտքի կանգնելու ։ Ափ մը հողով կը փակենք մահուան ու աւերի տեսիլը, ափ մը հողով կը ծածկենք մեր սիրելին :
Մենք մեռելը կը թաղենք՝ անոր յիշատակր սուրբ պահելու: Բունծերր մաքուր են մեզ համար: Մենք սիրելին անոր գիրկը կը դնենք եւ հոն մնացած կ՛երեւակայենք միշտ : Հողին տակ զազիր երեւոյթներ չենք ուզեր տեսնել, չենք ուզեր տեսնել մեր սիրելիներուն մարմինը որդնակեր, աչքերը, սիրելի աչքերը տեսնել որդերու բունկալ, այտերը, համբուրելի այտերը տեսնել բորբոսոտած, շրթները՝ որդերու կեր։ Չենք ուզեր տեսնել մեր սիրելիին մարմնին աւերը, ճարակը եւ փճացումը։ Մեր սիրտը հոն է։ Հողին տակ զմռուած, յարութեան փառաւոր արշալոյսին ոտքի կանգնելու ։ Ափ մը հողով կը փակենք մահուան ու աւերի տեսիլը, ափ մը հողով կը ծածկենք մեր սիրելին :
Բայց ահա հոս են, լեռներու վրայ, ձորերու մէջ, անտէր ու անթաղ, որդերը կը զեռուն, բոտոտներր կր գալարին, աչքերը խորջած են, դէմքը ահաւոր, զազիր հոտ մը կու գայ, սպանդի բոյր մը. ահաւոր վայր մ՝՛է եւ կը փախչինք անոնցմէ որ կը սիրէինք, կը խորշինք անոնցմէ, որոնց մեր հոգին , արիւնը կուտայինք ։ Ափ մը հող գոնէ, գոնէ ափ մը հող՛ այս աղեկտուր տեսիլը ծածկելու։
Հոն են հայ տղայքը, մերկ, յօշոտուած ու բզքտուած, անուշ, կաթնաթոյր մարմինները. կապարը ծակեր բացած է անոնց կրծքին ու գլխին վրայ ։ Ափ մը հող գոնէ՝ հայ մանուկը, հայ ծաղիկը թաղելու։ Հոն են հայ գեղանի հարսեր, հազար նախատինքներով ու աննկարագրելի վիճակով։ Ափ մը հող գոնէ՝այս ողորմելէ տեսիլները ծածկելու։ Հոն են պատանիները, հայ ազգին արեւները, կուրծքերէն բզքտուած, գլուխնին ջախջախուած, բազկատարած փռուած են արեւին առջեւ։ Ափ մը հող գոնէ՝ սա աղիողորմ տեսարանը սքօղելու։ Հոն են հայ կտրիճներ ու ծերուկներ զառամած, իրարու վրայ կուտակուած. ձորը ամբողջ լեցուն է անոնց դիակներովը. ո՞ր տապարը ջախջախած է անոնց գանկերը, ո՞ր սուրը ճեղքած է կուրծքը եւ կիզող արեւին տակ սեւցած ու այլանդակ երեւոյթ առած են։ Ափ մը հող գոնէ՝ սա ոճիրներուն տեսարանը գոցելու։
Ափ մը հող, Աստուած իմ, ափ մը հող ցանէ որ քու աչքերդ աստղերուն մէջէն չտեսնեն գոնէ տկար ու անզօր արարածներուդ ողջակէզը եւ ողորմելի զոհը քու բարկութեան սեղանիդ վրայ։ Ափ մը հող ցանէ որ հրեշտակներն երկնային չահաբեկին ի տես դեւերուն այս ոճիրներուն , ու ափ մր հող, Աստուած իմ, որ աշխարհ իր հիմերէն չդողայ ի տես աս մեծ գազանութեան ։ Ափ մը հող նետէ անգութ սրտին, որ հող է արդէն, հողէն ցուրտ ու սառ, հողէն աւելի անզգայ ու բիրտ։ Ափ մը հող գոնէ իմ սրտին, ո՜վ Տէր, որ ցաւերու մեծ ցավովը կը վառի , որ վիշտերու է՛ն մեծ վիշտովը կը մորմոքի: Ափ մը հողը թող սպեղանի ըլլայ վիշտերուս ու ամոքիչը՝ իմ ցաւերուս։
Ափ մը հող գոնէ ու ալ դադարի տեսիլը ահաւոր, տեսիլը հայաջնջումի վերջին էջերուն ու Հայը թող բրածոյ նախատինքն ըլլայ քաղաքակրթութեան, որ զինք յօշոտեց անսիրտ ու անողոք, թող անէծքն ըլլան Գերմանին որ զինք դաւաճանեց, անտուն, անտեղ թողուց։ Ափ մը հող գոնէ ու թող բրածոյ ըլլայ, այդ ոսկորները թող մեհենագիրը յայտնեն վաղուան մարդուն հայ տանջանքներուն, հայ զրկանքին ու բարբառեն յաւիտեան հայ վիշտը…
Տո՛ւր Աստուած, տո՛ւր խնդրուած ափ մր հողը, երբեմն թշուառութիւն մը ծածկելու եւ երբեմն ալ գործուած սխալ մր դարմանելու։
Ուլու Փուղար, Տէրսիմ, 1915
Հասկաքաղ
Բրօֆ Տօնապետ Կ. Լիւլէճեանի
Գրական Վաստակը
եւ
1915-ի բանտի յուշերը
Տպարան
Crown Printing
Ֆրէզնօ (Քալիֆ.)
Donabed Lulejian: A Handful of Earth
"At least a handful of earth for these slain bodies, for these whitened bones! A handful of earth, at least, for these unclaimed dead!
"We bury the dead: we keep their memory sacred: the grave is holy to us: we place our dear ones into its bosom, and we imagine them always to be there. We dislike to fancy the bodies of our dear ones worm-ridden; their eyes lovely eyes, filled with worms; their cheeks their kiss-deserving cheeks, mildewed; their pomegranate-like lips food for reptiles. We dislike to fancy the ruin, destruction, annihilation. Our heart is there under the earth with the embalmed dead, waiting to rise in the glorious dawn of the resurrection. With a handful of earth we cover the scene of death and decay. With a handful of earth we cover our dear bones.
"But here they are in the mountains, unburied and forlorn, attacked by worms and scorpions, the eyes bare, the faces horrible, amid a loathsome stench, like the odor of a slaughter-house, -- a dreadful spot from which to flee. We flee from those we love; we abhor those for whom we would give our lives. A handful of earth, to cover this frightened scene!
"There are our women with breasts uncovered and limbs bare, a handful of earth to shield their honor! There are our boys, naked and torn, with bullets in their hearts and in their heads: a handful of earth to cover them! There are our brides, disemboweled, hacked to pieces, with babies yet unborn: a handful of earth, only, to screen from our eyes this sorrowful scene! There are our young men with feet cut away and heads battered against the stone: cruel fiends hacked them to pieces, ferocious Bushmen, wild Kaffirs. A handful of earth to shut from our sight this heart-rending scene!
"A handful of earth, God! Sprinkle a handful of earth so that thine eyes, through the stars, may not see the immolation of these weak and defenseless creatures, the piteous sacrifice on the altar of Thy wrath. Throw a handle of earth upon them!
"A handful of earth, at least! Let the drama end, the age long drama of Armenia's torture. Let the Armenian become a fossil. Let him to be disgrace of the civilization which tore him to pieces, cruelly and without mercy. Let him be the curse of the religion which abandoned him and left him without succor. A handful of earth, that he may become a fossil inscription to reveal to the man of tomorrow the story of Armenia's woe. Give, God, the handful of earth requested of Thee!"
Donabed Lulejian 1875-1917
Donabed Lulejian 1875-1917
Translated by Mr. Garabed H. Papazian. The New Armenia, April 1918
